na DE TOERNOOIEN

Periode 1860 t/m 1869

Over de periode
Groningen en Friesland domineren. In de rest van Nederland blijft het angstvallig stil.  Economisch en politiek zit ons land in de lift. Wegen, spoorlijnen, fabrieken, de infrastuctuur verbetert, de werkgelegendheid neemt toe, maar het werk ook.   

De kranten uit dit tijdvak, Amsterdam, Alkmaar, Delft, Enkhuizen, Leiden, Groningen, Haarlem, Hoorn, Purmerend, Schagen en Tilburg zijn volledig doorgenomen. Rotterdam blijft nog wat achter; idem met kranten uit Drenthe, Overijssel en andere grotere steden in Zuid-Holland[1]. 
Aandachtspunt blijven de vele lokale kranten die alleen in lokale archieven zijn op te vragen. Veelal niet op microfiche maar alleen doorbladerbaar…[2].

Over de toernooien
Het is Groningen wat de klok slaat. De teller staat op 48 toernooien en dan te bedenken dat het wedstrijdwezen na 1866 stil lijkt te vallen. 
De verslagen zijn taltrijk en bevatten mooie passages:

• 12 uitmuntende spelers uit alle oorden deser provincie
• De beste orde, bij gulle vriendschap
• Twaalf met roem bekende dammers
• dat de strijd op drie verschillende tijden moest hervat worden, ’t geen welligt niet dikwijls het geval zal zijn.
• Nadat de wedstrijd te 3 uur namiddags was begonnen, werd hij onafgebroken tot den middag van de volgende dag voortgezet
• Een talrijke schare toeschouwers verhoogde dit alhier geliefkoosd volksfeest.
• Een talrijke menigte ingezetenen, van dit dorp niet alleen, maar ook uit de omliggende gemeenten en uit Groningen, woonde deze waarlijk regt feestelijke dampartij bij

We zien ook dat spelers, maar niet met naam genoemd, worden uitgesloten, we zien veelvuldig winnaars in J. van der Tuin en de familie Bruins. Kasteleins in de stad Groningen krijgen ook de geest, zien waarschijnlijk een nieuwe bron van inkomsten, en organiseren volop wedstrijden[3]. En dan valt het stil... in 1866 nog twee wedstrijden, 1 in 1868. Reden?

Damsport in de provincie Groningen (in de negentiende eeuw)
Een nieuwjaarswens van Willem G. Doornbos voor dam- en boekvrienden voor het jaar 2009[4].

Tijdens een bezoek aan het archief in Groningen werd ik door een medewerker gewezen op het bestaan van onderstaand document. De hierin genoemde informatie was, net als de informatie in het boek van H. v.d. Nap, behulpzaam bij het vinden van de toernooien en uitslagen in de 19e eeuw. Helaas zijn niet alle data waarop een advertentie of verslag in de Provinciaal Groninger Courant vastgelegd met als gevolg, zelfs in sommige gevallen na driemaal zoeken, nog steeds niet alle advertenties en verslagen gevonden zijn. Ook is er in de Nieuwjaarswens geen link tussen de toernooien en winnaars gelegd.  
De auteur weet waarover hij spreekt, hij noemt o.a. geschriften van Van der Stoep en Kruijswijk en is een groot kenner van de geschiedenis van Groningen. Onderstaand een aantaal citaten uit dit document:

… toen ik voor een totaal historisch onderzoek genoodzaakt was om Groninger Couranten door te lezen werd ik weer geconfronteerd met de damsport…. Hoe wijdverbreid was deze denksport nu eigenlijk op het Groninger platteland en was het dammen in de negentiende eeuw reeds tot alle lagen van de bevolking doorgedrongen? … In grote lijnen heb ik met behulp van deze advertenties en verslagen van het plaatselijke journaille de situatie geschetst van de damsport in midden van de negentiende eeuw. Aan drie zaken heb ik aandacht besteed: de wedstrijden, het prijzengeld en de plaatselijke kampioenen.

Wedstrijden
Damwedstrijd om geldprijzen worden vooral in de wintermaanden gespeeld. Het waren vooral kroeg- en logementhouders die in hun café deze festiviteiten organiseerdenen tevens de prijzen beschikbaar stelden. Hun omzet zal onder deze krachtmetingen zeker niet hebben geleden. In het midden van de negentiende eeuw werden zulke wedstrijden practisch overal in de provincie Groningen georganiseerd … De aanvang vond vaak plaats om twee uur ’s middags, hoewel er in de loop van de jaren steeds vaker tijdstippen als vier of zelfs vijf uur worden genoemd in de aankondigingen. Direct voorafgaand aan de wedstrijd kon men zich laten inschrijven. Zo nu en dan moest er – zoals het hoort – hard worden gewerkt voor de overwinning. Zo is er in 1863 sprake van ‘een langdurig en een hardnekking kampspel’ en was in 1858 een groot publiek getuige van een ‘moeijleijke strijd, welke eerst den tweeden dag in de beste orde afliep’… Zo werd in Spijk in het logement van Flikkema tot acht uur ’s ochtends gespeeld, alvorens de winnaar op de schouders kon worden gehesen.

Prijzen
Het was gebruikelijk om een hoofdprijs en een premie uit te loven. Later werd er vaak nog een tweede premie aan het ‘prijzengeld’ toegevoegd. Vaak is er sprake van zilveren voorwerpen of rookgerei. Zeker in het begin werd er gespeeld om damborden, wie wilde geen ‘uitmuntend fraai ingelegd mahoniehouten schaak- en dambord met schijven’?
Na het midden van de negentiende eeuw werd een dambord nog maar zo nu en dan als premie genoemd. Het zijn dan met name zilveren tabaksdozen, sigarenstanders, tafelmessen, kristallen karaffen, sigarenkisten, sigarenkokers e.d. die tot prijs dienden … Onder zilververzamelaars moeten deze prijzen – staan er ook inscipties met namen, data en aanduiding van de prijs erop? – in grote hoeveelheden rouleren. (JdeR: in een voetnoot staat vermeld dat er in diverse boekwerken over zilver in Groningen geen gegevens beschikbaar zijn). 

Winnaars
… terwijl veel uitslagen niet zullen zijn gepubliceerd of in andere, meer lokale krantjes of advertentieblaadjes zijn opgenomen. Wat opvalt is dat winnaars grotendeels afkomstig zijn uit de omgeving waar de wedstrijd plaats vond, hetgeen natuurlijk niet verwonderlijk is. Dammers zullen in deze dagen vooral te voet of met een paard hebben verplaatst. Het was bepaald onpractisch om uitsluitend voor een dampartij van de ene kant van de provincie naar de andere zijde te reizen. Om te voorkomen dat de allersterkste dammer van dat moment continu alle prijzen of meerdere premies zou winnen, werden eerdere winnaars bij sommige wedstrijden uitgesloten. Soms viel de organisator – blijkbaar zelf ook een sterk dammer - in de prijzen. Zo won de logementhouder W.M. Martens zijn eigen uitgezochte ‘brillante schildpadden sigaarkoker, met zilver ingelegd’. Hetzelfde overkwam P. Stoit uit Winsum bij een wedstrijd te Wehe, waar hij de eerste premie won. Deze kastelein Stoit organiseerde in Winsum ook wedstrijden.

Conclusie
Uit krantenadvertenties blijkt dat in de tweede helft van de negentiende eeuw het dammen populair was in de provincie Groningen. Overal werden wedstrijden georganiseerd. Met behulp van deze kranten kan retrospectief een kampioenlijst worden samengesteld. Een lijst die de basis kan vormen voor nader prosopografisch onderzoek. Waren winnaars nu afkomstig uit de midden- of arbeidersklasse? Konden getalenteerde arbeiders op deze manier de kas nog eens spekken? Een zilveren tabaksdoos ter waarde van 26 gulden of een set van zes zilveren tafelmessen met een marktwaarde van 9 gulden werd natuurlijk niet versmaad. Genealogisch onderzoek zou licht kunnen werpen op de sociale klasse van de deelnemers.
Het is overigens niet bekend of men een (hoge) inleg moest betalen om te mogen meespelen. In dat geval zouden deelname en prijzen wel eens voorbehouden geweest kunnen zijn aan landbouwers en middenstanders.
(JdeR: volgt een incompleet overzicht van de plaatsen waar werd gespeeld (34) en een dito overzicht van de prijs- en premiewinnaars (65). Er wordt geen directe link gelegd tussen toernooien en prijswinnaars).

Tot slot nog 1 citaat uit dit document:
Musea herbergen zeventiende- en achttiende-eeuwse damborden en wij kennen afbeeldingen uit deze periode op tekeningen, prenten en schilderijen. In archieven van Noord-Holland komen damborden al voor in zeventiende-eeuwse boedels. Verder is er een verloting te Groningen bekend uit 1708 waarbij twee damborden konden worden gewonnen – Bron: Groninger Archieven, rnr 321, rekestboek deel 19, 13 nov. 1708.